apedatzàre , vrb rfl Definizione
su si pigare cadha, múngia manna, agiummai su si fàere a orrugos faendho cosa, trebballu o àteru
Sinonimi e contrari
arrebbentare,
diligentziai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se donner du mal
Inglese
to do one's best
Spagnolo
aperrearse,
ajetrearse
Italiano
arrabattarsi
Tedesco
sich bemühen.
bodalàre , vrb: bodolare,
bodulai,
bodulare Definizione
fàere de una manera, o una cosa, chi, po sa presse de su foedhare, unu no arregodat comente si narat o no faet a tempus a nàrrere, fintzes si dha tenet crara: si podet pònnere a su postu de calesiògiat àteru verbu, ma dh'imperant fintzes po nàrrere chentza precisare nudha
Sinonimi e contrari
bodalire,
intenantai,
iterinare,
nichelare
Frasi
nachi lu depias bodalare e no li as fatu nudha! ◊ tantu ant bodaladu e nigheladu chi ant chircadu a cumone unu peritu ◊ leas cussa carrela e no bi at de bodalare: faghes pagos metros e che ses in s'ufítziu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire (fam.),
combiner
Inglese
to do
Spagnolo
hacer,
decir
Italiano
cosare
Tedesco
Zeitwort ohne bestimmter Bedeutung,
das jedes andere Verb ersetzen kann.
bodalíre , vrb Definizione
fàere de una manera, o una cosa, chi, in sa presse de su foedhare, unu no si arregodat comente o ite si narat (o no si bolet nàrrere): si podet nàrrere in càmbiu de css. àteru verbu
Sinonimi e contrari
bodalare,
intenantai,
iterinare,
nichelare
Frasi
bodali custu ca mi serbit deretu! ◊ ite bi sezis bodalindhe, cue, totu s'ora? ◊ no bodalas gai ca faghes dannu! ◊ ma mih chi ses bodalindhe abberu, oe, mih, cun custa chistione! ◊ bodàliche sa cradea, coita, ca mi serbit logu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire (fam.),
combiner
Inglese
to do
Spagnolo
hacer,
decir
Italiano
cosare
Tedesco
Zeitwort ohne bestimmter Bedeutung,
das jedes andere Verb ersetzen kann.
desatinài, desatinàre , vrb: disatinai,
disatinare Definizione
nàrrere disatinos, isciolórios, irbariones, machines, cosas chentza fundhóriu
Sinonimi e contrari
ilbarionare,
istantariare,
sciolloriai,
strolicai
2.
ite ndhe azis de bos disatinare pari pari brighendhe? ◊ no bidet s'ora de mi disatinare!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
déraisonner,
radoter
Inglese
to rave,
to do reprehensible things
Spagnolo
delirar,
desvariar,
desatinar
Italiano
farneticare,
fare còse riprovévoli
Tedesco
faseln,
Narrheiten begehen.
fàchere , vrb, nm: fàe 2,
fàede,
fàere,
fàghere,
fai 1,
fàiri,
fari Definizione
su mudare ideas, abbisòngios e foedhos a cosas, a cumportamentos, atziones: css. cosa chi acontesset si podet cunsiderare unu fàere e po cussu etotu su foedhu podet tènnere significaos meda (fintzes cussu de mudare, cambiare una cosa o a unu = itl. rendere + agt)/ ind. pres. 1ˆ p. sing. fàcio, fàciu, faco, facu, fasso, fatzo/-u, fato, ind. imp. 3ˆ p. sing. fiat = faghiat, 3ˆ p. pl. faghimis; cong. 2ˆ p. sing. fetzes, 3ˆ p. sing. fetzet, 2ˆ p. pl. facadas, 3ˆ p. pl. fetzent; pps. fatu; ger. fachendhe, faendho, faghindhe, faindhe, fatendhe, fendhe, fendi, fendu
Sinonimi e contrari
agnare,
bastare,
bíncere,
crèschere,
iltare,
importai,
piàghere,
piòere,
tratèniri
| ctr.
nàrrere
Modi di dire
csn:
a fàghere meu, tou, sou… = si fia deo, si fis tue, si fit isse…, a pàrrere meu o si fit a fàghere comente creo deo, tue, isse…; fàgheresi de…, fàghere su (+ agt., nm.) = betàresi a…, fai fintas de…, o fintzas fai o imparai a fai ccn. trabballu; faisí cun ccn. = fàghere abbitu cun d-unu, cun d-una, fàghere cun d-unu, andhare de acórdiu; dàresi a fàghere = mòeresi faghindhe fortza, carchedhendhe, e gai; fàghere de bisonzu = andhare de su corpus; fàghere bisonzu, unu bisonzu = fàghere carchi cumandhu, faina, dovere; fàghere bisonzu a unu = serbire, bisonzare a unu pro ccn. cumandhu, azudu o faina; fàghere a niedhu = fàghere ledàmine niedhu; fàghere su fídigu in buca = bombitare fele; fàghere abba = pròere, (in cuguzu: pissiare); fàghere linna, landhe, binzina, peta, votu, zente = circai, corbai, segai linna, circai e arregòlliri làndiri, pònniri binzina a sa màchina, bociri un'animali e cuncordai sa petza, impromiti a sèi etotu ccn. cosa o pigai unu determinu, circai, corbai genti po agiudu; fàghere s'isterzu = isciacuai, limpiai s'istrexu imperau papendi o coxinendi; èssere (nau de una cosa) a chie si ndhe faghet = dhoi èssiri cosa, bastus chi unu dha circhit, bastus chi unu s’acudat; fàghere in una cosa (de papai, de ispàssiu)= fai una cosa cun prexeri, cun gustu; fàgheresi chi… = crei, fai su contu ca…; fàghere a unu pro èssere… = pessare, crere chi est…, assimbillai a…; fàghere, fàiri a… (+ vrb.) = èssere possíbbile, andhare bene a fàghere una cosa; fàghere de manos, de pes = mòere sas manos, sos pes; si as de fàghere… = chi no tenis àteru de fai, chi bolis pigai corpus…; avb.: fàghere a (+ númene deverbale cun desinéntzia in -ura: dadura, fuidura, messadura, rugadura, piscadura, e gai); fàghere a gana mala, a dolore de mata, a bómbitos, a cussos = batire sa gana mala, su dolore de mata, e gai; fàghere a cantos = segai a arrogus, arrogai; fàchere a ischire, a cumprèndhere, a bídere = dare a ischire, ispiegare, ammustrare; fàghere a… (+ vrb;) = esser bonu a…, serbiri a… (+ vrb.); fàghere a (+ vrb. inf.) = determinare su chi narat custu vrb.: faghet a ríere, faghes a prànghere, fato a faedhare
Frasi
ajó, faghide pro achipire! ◊ ancora no ant cumintzadu a fàere s'istrada ◊ su grideri fiat su giru de sa bidha ghetendi sa grida ◊ ajó ca sa faina cheret fata: comente faghimus, totu a s'atenta o a tretu tretu? ◊ facassí coràgiu! ◊ chena s'amada cumpagna, in su mundhu ite che fato? ◊ su malu fàghere no cumbenit e neunu ◊ si as de fàghere, beni a mi tocare, ca bides sa música!…◊ su fàchere, abberu, za est disaogu! ◊ fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ tui tenis unu fai disconnotu!
2.
est pigau a montes a fàghere linna a su fogu ◊ candho bi at fogu fuidu cheret fatu zente, ca in pagos est malu a bínchere ◊ margiani iat fatu votu de fai unu conillu!…◊ at fatu votu de no torrare a fumare mai prus ◊◊ fàghere a (+ agt., nm.): mancari fachendhe a pastore, ischiat a lèzere e a iscríere ◊ Mussi Gallone at fatu su dormitu ◊ no fetas su tontu: rispondhe a tonu! ◊ mih, como deo mi fato de su moltu e tue pianghes! ◊ candho lu cramant a carchi cosa faghet su surdu
3.
bastare: no mi l'at fata su mànigu e so famidu ◊ no ti l'at fata totu s'ora chi che fis in ziru?! ◊ custu sèmene za mi la faghet pro cussu tantu de terrinu ◊ no bi l'at fata su sonnu: at drommidu tropu pagu! ◊ su tempus non bi lis faghet mai, tenent sempre presse meda
4.
angiai: ocannu medas berbeghes sunt faghindhe a croba, a mascru, a fémina ◊ bi at berbeghe chi no ndhe podet fàghere s'anzone
5.
crèschere, lòmpere: su trigu ocannu no bi at fatu ◊ sas arburedhas chi amus prantadu za sunt faghindhe ◊ custu trigu est fatu e che cheret messadu ◊ custu casu si est totu faghindhe ◊ sa pira antoniessale est bona candho si faghet ◊ sa patata cheret semenada in terra filigalza, ca bi faghet meda ◊ inoghe no che faghet mancu erba ◊ su priucu fachet in sa lana suchidosa ◊ in is méngius terras dhue faet su trigu, s'órgiu e s'avena
6.
èssere possíbbile, andhare bene, èssere deghile: cun is macos e cun is santos non faet a brullae ◊ fait a passai de custa parti puru po intrai a domu ◊ no at fatu a che acusiare deo e apo mandhadu ◊ si no seus in duus, no fait a fai custu trabballu ◊ cussa cosa, si faghet, si faghet, ma si no faghet si lassat! ◊ candu ndi est artziau fadiat a dhu timi! ◊ custu mignanu no at fatu a bènnere
7.
bínchere, arrennesci: in su mercadu oe sa cosa est a chie podet fàghere innantis ◊ nois faghimus prima de a tie ◊ candho nos gherraimus, isse mi la faghiat sempre ca fit prus mannu ◊ a solu no bi la fato: beni ca mi azuas! ◊ sa musca la faghet a su leone ◊ dèu a solu no nci dha fatzu!
8.
tratènnere, abbitai: bae ma no ti che fetas inie! ◊ no as a èssere creindhe chi mi ndhe fato inoghe, no: deretu mi che torro! ◊ intzandus mi faremu mera cun Giuanni /8a. èssiri o andai de acórdiu: cantu male acheridu mi apo giutu ti ndhe paltas cun chie faghes como ◊ no semus e ne faghimus prus umpare ◊ "Bah, teneisí a contu: no seis genti chi feis cun mei!" - e si ndi andat ◊ at naturale gasi bonu chi isse faghet cun totugantos ◊ si bi faghides, compà, deo bos dao custu e bois mi dades cussu!
9.
isse faghiat in su pane assadu ◊ in su casu za bi fato, mih! ◊ inoghe no che ndhe faghet de eletritzista: sos chi benint abbarrant carchi mese e poi si che andhant ca no los pagant ◊ in logu de cumpanzia za faghet, isse, mih! ◊ si non bi as fatu inoghe non bi as a fàghere in perunu logu, ca ses mandrone! ◊◊ custu pabilu faghet a iscríere ◊ cust'erba faghet a manigare ◊ custa est cosa chi faghet a tizirire ◊◊ tempus faghet mi aiant cunfirmadu de s'arresetu de babbu tou inoghe ◊ fait tres annus a ocannu ◊ su pipiu oi fait is annus ◊◊ eo mi faghia chi ndhe connoschiades, de cussa zente ◊ issu si fait ca iscít e no iscít nudha! ◊ ti fia faghindhe fizu de fulanu ◊◊ bos lu fato a ischire comente est ◊ sas peràulas nadas a s'iscuja li faghiant a cumprèndhere chi…◊ fadidha intrai a sorri tua!◊◊ det ischire sa fera de su monte chi oe la tenet de fàghere cun megus ◊◊ si no bi at iscala che fato a brincadura ◊ su fenu cheret fatu a messadura, sa fae frisca cheret fata a bodhidura ◊◊ e ite mi ndhe faghet a mie, si tue ti che andhas? bae! ◊◊ si as de fàghere, beni e tòcami ca bides sa música!…
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no at it'e fàghere s'oju si ndhe bogat ◊ su bonu fàghere no morit mai
Etimo
ltn.
facere
Traduzioni
Francese
faire,
réaliser
Inglese
to do
Spagnolo
hacer
Italiano
fare,
eseguire,
agire,
procèdere,
produrre,
realizzare
Tedesco
tun,
machen.
ilmeràre , vrb: ismerare,
smerai Definizione
su si fàere in bàtoro po ccn., fàere de totu pommore de unu, po dh’agiudare; fintzes bogare sa cosa de un’istrégiu tropu prenu; a logos dhu narant in su sensu de s’incantare, de si meravigliare, ispantasiare
Sinonimi e contrari
aurzire,
desintragnai,
irfrissurare
/
iscolomare
Frasi
Deus ismerat onnipoténtzia, amore e sabidoria ◊ sucurre sos chi s'ismerant pro bènnere a ti visitare!
3.
a minore ti ndhe ismeravas vadiandhe sa campagna
Etimo
spn.
esmerarse
Traduzioni
Francese
prodiguer,
se prodiguer
Inglese
to lavish,
to do all one can
Spagnolo
esmerarse
Italiano
prodigare,
prodigarsi
Tedesco
verschwenden,
sich ergehen.
inghiràre , vrb: inghiriare,
ingiriai,
irghiriare Definizione
pònnere in mesu una cosa o a unu (fintzes po dhu cassare, po dhu bínchere de ccn. manera) o istare a inghíriu, passare a inghíriu; fàere su giru, passare de un'àtera parte po lòmpere a unu tretu, a unu logu; abbarrare andhandho e torrandho, in giru, po bíere, o fintzes perdendho tempus
Sinonimi e contrari
acircai,
afurriare,
arrodeare,
incircai,
mobietai,
vorriare,
zirare
/
aggrucare,
atraessare,
inghiriotare
Frasi
falat sa néula de sa sorte inghirandhe sas élighes ◊ sa tràbila de s'impinnu l'at fata inghiriare a intundhu de sa créjia ◊ burrincu est abbituau a ingiriai in sa mola ◊ si ant inghiradu a nois in mesu ◊ sa famíllia s'inghiriabat su focu ◊ los at inghiriados su fogu, azummai che los aiat brusiados in mesu ◊ si l'ant inghiriadu fintzas chi che l'ant cumbintu ◊ fit fachendhe carchi zestru chin sas manos irghiriandhe a fúrriu de su fochile ◊ sos carabbineris l'ant inghiriadu e tentu ◊ soe afrebbada: mi depet èssere inghiriandhe s'ifruéntzia!◊ a s'impudhile nos fit inghiriandhe su sonnu
2.
bae e inghíria ca inoghe no faghet a colare! ◊ sa carrela fit irfossada, no faghiat a colare e semus inghiriados de s'àtera bandha
3.
in su monte ant cumintzau a inghiriare pro godire s'àghera frisca ◊ a su síndhigu li ant fatu inghiriare totu s'iscola noa ◊ su logu inghiriadilu totu a bídere si est bonu d'erba! ◊ ite ses inghiriendhe ancora inoghe e no andhas a su cumandhu?! ◊ bi lis namus e mutu: abbite istamus inghiriendhe?!
4.
gei ndi at a portai de àngius ingiriaus, cussu, candu at a morri!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
entourer,
faire le tour
Inglese
to surround,
to trick,
to do one's rounds,
to search
Spagnolo
rodear
Italiano
circondare,
attorniare,
contornare,
circüire,
fare il giro,
perlustrare
Tedesco
umgeben,
umringen,
umgarnen,
umlaufen,
absuchen.
iterinàre , vrb: iterinerare,
itirinenare Definizione
fàere una calesisiat cosa, sa chi tenet su númene chi no benit a mente in su momentu chi si foedhat
Sinonimi e contrari
bodalire,
intenantai,
nichelare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire,
combiner
Inglese
to do
Spagnolo
hacer,
decir
Italiano
cosare
Tedesco
irgendwas machen (Verb mit unbestimmter Bedeutung).
nichelàre , vrb: nighelare Definizione
podet bòllere nàrrere css. cosa chi in su mamentu (e in sa lestresa de su foedhare) no benit a mente o no s'ischit bene, o fintzes cumprendhendho e ischendho bene su chi si bolet nàrrere, mancant però is foedhos (o no si bolent nàrrere): si narat fintzes de sa manera de fàere (ma sèmpere in parte de calesiògiat àteru vrb.)
Sinonimi e contrari
bodalare,
bodalire,
innichelare,
intenantai,
iterinare
Frasi
nichela de goi, nichela de gai, nche fit colata sa note ◊ no mi poto nichelare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire (fam.),
combiner
Inglese
to do
Spagnolo
hacer,
decir
Italiano
cosare
Tedesco
es wird dem Inhalt gemäß übersetzt.
pistàe , vrb: pistai,
pistare,
pistari Definizione
nau de cosa (mescamente tostada o àrrida), fàere a orrughedhos minudos, a farinos, o segundhu fintzes a pasta, istrecare acropandho cun calecuna cosa o aina tostada: nau de cosa chi no segat, ammodhigare a cropos, a istrecadura, ponendho pesu in pitzu o poderandhodha a istrintu meda; lassare singiale de cropu (e fintzes atumbare a cropu a logu tostau); giare surra, atripare meda, pigare a cropos a meda (fintzes iscúdere a una mata po ndhe fàere orrúere su frutu, es. landhe, olia, nughe); pigare o giare cadha, múngia / pps. pistadu, pistu
Sinonimi e contrari
cerfai,
ischitzare,
pistatzare
/
abbugnai,
atzumbarare
/
magiare,
surrai
/
batacollare,
matanare
Modi di dire
csn:
pistai a fini, a grussu; pistare a unu chei s'azu, che tilipirche, chei su nie = surraidhu meda; pistai àcua = pistare a modhe, fàghere cosas in debbadas; pistàresi sa limba = (puru) faedhare in debbadas; dare pedra ’e pistare a unu = pònnereli dificurtades meda (mescamente andhèndheli in contràriu); pistai is pabaristas = istare abberindhe e serrendhe sas pibiristas a meda, pistincai
Frasi
pístadi sa limba, pro nàrrere machines! ◊ si pistat su sale russu pro lu fàghere fine ◊ no ti che seas subra de sas pumatas ca si pistant! ◊ chie lu at pistu custu labiolu, chi est totu a marcos?! ◊ su ferreri pistat su ferru in s'ancódina ◊ sa figu posta a càtigu si est totu pista in s'isterzu ◊ mi apo pistu unu pódhighe corpendhe a martedhu ◊ ndh'est rutu dae cadhu e at pistu sa conca a una pedra (P.Pillonca)
2.
si no mi l'agabbas, oe ti pisto! ◊ ti pisto chi ti apo a fàghere modhe che tamata!
3.
Gonàriu at isprimitziau a si pistai ◊ debbadas ti pistas: cusse no ti cheret ◊ chissaghi cantu as pistau in sa vida!…◊ in cussu logu est totu unu pistai: est fortunau chini ndi torrat sanu! ◊ ses tota vida pista pista!
Etimo
ltn.
pistare
Traduzioni
Francese
piler,
écraser,
se donner du mal
Inglese
to crush,
to do one's best
Spagnolo
machacar,
afanarse
Italiano
pestare,
arrabattarsi
Tedesco
zerstoßen,
stoßen,
schlagen,
sich bemühen,
sich anstrengen.
rundài , vrb: arrundai,
orrundai,
rundhare,
runnare Definizione
essire, andhare a rundha, andhare peri su logu; istare in giru chentza impreu
Sinonimi e contrari
bagamundai,
barrantzellare,
cilindronare,
faghinerare,
inghirintinare,
meriolare,
zirare
Frasi
so rundhendhe tota chida pro no istare sa zente chensciosa
2.
ite bi sezis rundhendhe in cue, ca no cheret su mere a bi colare?! ◊ rundhabat in sas tancas a die e a note ◊ sas feras istant rundhendhe in su buscu
3.
petzi ses bonu a rundhare introidha chentza contu e chentza cabu! ◊ una note fit rundhendhe in tzitade
Etimo
spn.
rondar
Traduzioni
Francese
faire la ronde
Inglese
to do the rounds
Spagnolo
rondar
Italiano
far la rónda
Tedesco
die Runde machen.
smerài , vrb rfl: ilmerare* Definizione
bogaresindhe s'ànima, fàere de totu pommore de unu, su àere smeru po dh'agiudare
Sinonimi e contrari
aurzire,
desintragnai,
immatare,
irfrissurare
Frasi
su pastori si smeràt cun is amigus suus sa dí de sa tundimenta, candu si torrànt s'agiudu
Traduzioni
Francese
se prodiguer
Inglese
to do all one can
Spagnolo
esmerarse
Italiano
prodigarsi
Tedesco
sich aufopfern.